منصور ساعی در گفت‌وگو با شفقنا رسانه: دنیای آن‌لاین ادامه دنیای آف‌لاین نیست حسین کرمانی- شفقنا رسانه: ظهور و فراگیر شدن رسانه‌های جدید، زندگی انسان را در حوزه‌های گوناگون دسخوش تغییر و تحول کرده است. این تغییراتچنان شدید و سریع بوده که در برخی عرصه‌ها محققان از واکاوی آنها وامانده‌اند. یکی از حوزه‌هایی که بیشترین اثر را از این انقلاب ارتباطی پذیرفته است، سبک زندگی است. به دلیل اهمیت این موضوع و آشنایی با ابعاد مختلف ارتباط دو مفهوم سبک زندگی و رسانه‌های نوین با دکتر منصور ساعی به گفت‌وگو نشسته‌ایم. دکتر ساعی،رییس مرکز بررسی‌های سبک زندگی و مناسبات بین‌نسلی جهاد دانشگاهی و مدرس دانشگاه است و تحقیقات گوناگونی در حوزه سبک زندگی، رسانه‌های اجتماعی و هویت انجام داده است. او معتقد است رسانه‌های جدید در کنار افزایش حق انتخاب افراددر سبک زندگی، انزوا را نیز در جامعه افزایش داده و سبک زندگی سنتی را تضعیف می‌کنند. متن کامل گفت‌وگوی ما با دکتر ساعی را در ادامه می‌خوانید. - آقای دکتر!سبک زندگی به چه معناست و مهمترین عواملی که روی سبک زندگی اثر می‌گذارند چیست؟ - سبک زندگی به معنای ساده همان شیوه زندگی را نشان و در ذهن متبادر می‌کند.در واقع، اگر زندگی را به بخش کار و بخش فراغت تقسیم کنیم، سبک زندگی در بخش فراغت معنا پیدا می‌کند و خود را نشان می‌دهد. یعنی ما در زندگی دوران مدرن می‌توانیم بگوییم که دو بخش اساسی داریم؛ بخشی که به کار واشتغال روزانه مشغول هستیم و بخش دیگر، بخش فراغت و در اختیار خودمان است. به نظر می‌رسد سبک زندگی، خودش را در بخش فراغت بیشتر نشان می‌دهد. در آنجاست که ما ارزش‌ها ،انتظارات،علایق و سلایقمان را نشان می‌دهیم و می‌توانیم بگوییم که سبک زندگی بیشتر در اوقات فراغت بازنمایی پیدا می‌کند. یعنی، ما می‌توانیم دنبال علاقه‌مندی‌ها و انتخاب‌هایمان برویم. دنبال آن چیزهایی که به ما لذت می‌رسانند یا به عبارتی زندگی ما را خشنود می‌کنند. در دوران پیشامدرن، اوقات فراغت و کار از یکدیگر خیلی جدا نبودند، در زندگی قبیله‌ای،کار معنای امروزی را نداشت. مثلاً برای کار، محیط خاص و جداگانه‌ای تعریف نمی‌شد. اما در دوران مدرن بخش کار و بخش فراغت از همدیگر منفک شده‌اند. پس در دوره مدرن است که مفهوم سبک زندگی ظهور پیدا می‌کند و خیلی از مولفه‌هایش هم در همین دوران شکل می‌گیرد. - یعنی با تشکیل nation-stateسبک زندگی شکل می‌گیرد یا قبل از آن؟ - می‌توانیم بگوییم که با انقلاب صنعتی سبک زندگی شکل می‌گیرد. یعنی بعد از آن دوران است که کم‌کم، سبک زندگی‌ها از عصر پیشامدرن خودش را جدا می‌کند و بخش فراغت و بخش کار منفک می‌شود. در واقع، در این دوران بود که بخشی از زمان روزانه، در اختیار خود فرد بود و فرد در این زمان می‌توانست بخشی از علایق، سلایق، نیازها و انتخاب‌های خود را نشان بدهد. چگونگیسبک‌های گذراندن فراغت یکی از مهمترین بخش‌های سبک زندگی ماست. انتخاب‌هایی که در نوع غذا، نوع پوششو دیگر تفریحات انجام می‌دهیم، در اوقات فراغت معنا پیدا می‌کند. یعنی، در زمان کاری، شما محدود به یک چهارچوب فرم و لباس خاصی هستید و انتخابی در آن نخواهید داشت. حالا بگوییم چه عواملی بر این سبک زندگی موثر است یا شما چگونه زندگی‌ات را می‌گذرانی. یکی از مهمترین عوامل تاثیرگذار، نظام ارزشی جامعه است. در واقع، نظام ارزشی معین می‌کند که شما بخش عظیمی از اوقات فراغتت را چگونه می‌توانی سپری کنی و عامل مهم دوم هم رسانه‌ها هستند. همانطور که گفتیم سبک زندگی رابطه تنگاتنگی با اوقات فراغت دارد و بخش زیادی از اوقات فراغت ما را رسانه‌ها پر می‌کنند. مثلاً ببینید در ایران دوره مدرن شاید مصرف فرهنگی مردم به رسانه‌های شفاهی و رسانه‌های مکتوب یا نهایتاً سینما و تئاتری محدود بوده و جالب است که رسانه‌های مکتوب خیلی نتوانستند در سبد مصرف فرهنگی خانوار خودشان را نشان بدهند اما رسانه‌های شفاهی تا حدی توانستند. در ایران کنونی ما به علت غلبه فرهنگ شفاهی بر فرهنگ مکتوب، رسانه‌های شفاهی حضور بیشتری دارند و قطعاً سبک زندگی اعضای اجتماع از این مصرف فرهنگی تاثیر می‌پذیرد. همانطور که گفتیم، یکی از مهمترین عوامل تاثیرگذار بر سبک زندگی، نظام ارزشی آن جامعه است.منظور از ارزش نیز آن مولفه‌هایی است که افراد برای آن سعی می‌کنند هزینه بپردازند. یعنی، به هر چیزی که برایش هزینه مادی، معنوی و جانی پرداخت شود ارزش گفته می‌شود و در جایگاه ارزش قرار گرفته است. نظام ارزشی نیز یعنی سلسله مراتبی که افراد سعی می‌کنند برای ارزش‌ها قایل بشوند. - یا همان اولویت‌بندی؟ - دقیقاً. یعنی اولویت ارزشی ما، نظام ارزشی ما می‌شود و سلسله مراتب ارزشی ما را تشکیل می‌دهد. در چهارچوب سلسله مراتب ارزشی جامعه ایران، باید ببینیم چه چیزهایی است که روی زندگی ما تاثیرگذار است.بخشی از نظام ارزشی یا ارزش‌هایمان قطعاً در دوران پیشامدرن، بخشی در دوره مدرن و بخشی هم در دوره فرامدرنحضور و ریشه دارد. اما در دوره پیشامدرن دو شاخه داریم؛ یکی دوره ارزش‌هایی است که ریشه‌های تاریخی باستانی دارند و بخشی هم ارزش‌هایی است که دوره اسلامی وارد جامعه ایران می‌شوند. در دوره مدرن یعنی از مشروطه به بعد، شاهدارزش‌های تجددگرایانه هستیم که وارد سبک زندگی می‌شود و هنوز هم در جامعه حضور دارند. در دوره‌ی اخیر یعنی دوره فرامدرن باز هم یک سری ارزش‌های جدیدتر وارد حیطه ارزش‌های جامعه ما شده است. بنابراین میتوانیم بگوییم که یکی از مهمترین عوامل موثر بر سبک زندگی نظام ارزشی ماست.در مجموع،می‌توانیم بگوییم چهار مولفه در سه دوره در نظام ارزشی ما تاثیرگذار بودند. بخش دیگر هم می‌تواند چیزهایی باشد که خاص دوره فرامدرن است و قدرت انتخاب‌ها را بیشتر کرد. به نوعی در دوره فرامدرن نسل‌های جدید، نسل‌های خیلی آرمان‌گرایی نیستند.اصولاً به این نسل‌ها، نسل‌های تن‌آسایی گفته می‌شود که در لحظه زندگی می‌کنند زیرا نظام ارزشی‌شان در لحظه تعریف می‌شود. - آقای دکتر! ویژگی‌های جامعه‌شناختی جوامع مختلف در هر جامعه‌ای مثلاًکره شمالی با دیگری مانندسوئد تفاوت‌های شگرفی دارند. بعضی جوامع کمتر تفاوت دارند.در بعضی جوامع این تفاوت‌ها خیلی محسوس‌تر است. رابطه ویژگی‌های جامعه‌شناختی این جوامع با سبک زندگی آنها چیست؟ - وقتی عرض کردم نظام ارزشی هر جامعه‌ای یکی از بنیادهایا یکی از شاخص‌های موثر بر سبک زندگی است، منظورم این بود که در جوامع تک قومی، تضادهای ناشی از تفاوت سبک‌های زندگی کمتر است و بنابراین این مساله کمتر آسیب‌زا می شود. اما در جوامع چندملیتی یا چندقومی، سبک‌های زندگی خیلی متنوعی را داریم که گاه این امر مساله‌ساز می‌شود. - مثلاً این جوامع چندقومی که می‌گویید شامل کشورهای اروپایی که مهاجرپذیر هستند هم می‌شود؟ - در برخی کشورهای اروپایی بله! کشورهایی مثل هلند و سوئد. دقیقاًدر آنجا یکی از ویژگی‌های دوران مدرن یعنی پذیرش تنوع حاکم است و در دوران فرامدرن قطعاً این تنوع و چندفرهنگی بودن تشدید می‌شود و اینها همه روی سبک زندگی موثر است. - آقای دکتر! تاثیر فن‌آوری‌های نوین بر سبک زندگی چیست؟ در واقع، رسانه‌هایی که از آنها با عنوانICT نام برده می‌شود، چه اثری دارند بر سبک زندگیمی‌گذارند؟ - در طول تاریخ، رسانه‌ها همواره بر سبک زندگی افراد تاثیرگذار بوده‌اند. برای روشن شدن بحث اجازه بدهید که من نسل‌های موجود در هر جامعه‌ای را به سه گروه سالمند، میانسال و جوان تقسیم کنم. این سه گروه مختلف نسلی هر کدام به نحوی و با شدت متفاوتی از رسانه‌ها تاثیر پذیرفته‌اند و سبک زندگیشان بر اثر ارتباط با رسانه‌ها دستخوش تغییر شده است. نکته مهم این است که ما هر چه جلوتر می‌آییم تاثیرگذاری رسانه‌ها بر سبک زندگی بیشتر می‌شود. نگاه کنید! نسل میانسال ما از ابتدا به چه رسانه‌هایی دسترسی داشته و چقدر از آنها استفاده می‌کرده است. این نسل بیشتر با رسانه‌هایی مانند منبر و تعاملات اجتماعی رودر رو و نهایتاً رسانه‌های مکتوب در ارتباط بوده است. بنابراین سبک زندگی این نسل خیلی تحت تاثیر رسانه‌ها نبود اما در مورد نسل میانسال این گونه نیست. هر چه در تاریخ به جلو می‌آییم،رسانه‌ها از نظر کمیت و کیفیت دستخوش تغییرات شگرفی می‌شوند. انسانی که الان در دوره میانسالی است از ابتدا به راحتی به رادیو و تلویزیون دسترسی داشته و کم کم با کامپیوتر و اینترنت هم آشنا شده است. اما نسل جوان و خصوصاً نوجوان و کودک ما دیگر به طور کامل با رسانه‌های جدید عجین شده است. چرا که این رسانه‌ها قبل از تولد آنها در جامعه کاملاً فراگیر شده‌اند. برای این نسل، ارتباطات جدید جزیی از زندگی روزمره‌اش شده است و این عامل، سبک زندگی متفاوتی برای او تعریف کرده است، چرا که این تفاوت‌ها در نحوه دسترسی به رسانه‌ها موجب تعریف نظام‌های ارزشی مختلف برای این گروه‌ها می‌شود و این تفاوت در نظام‌های ارزشی هم به تفاوت در سبک زندگی منتهی می‌شود. اجازه دهید در این بین به تاثیر دیگر فن‌آوری‌های جدید هم اشاره کنم. ببینید رسانه‌های جدید باعث شده‌اند مرز بین کار و فراغت به هم بریزد. این نکته مهم و تاثیرگذاری است. ما دیگر مانند دوران مدرن، کار چهارچوب‌دار به آن معنا نداریم. مثلاً موقعی که در محل کار حضور داریم با استفاده از رسانه‌ها مانند اینترنت، گوشی‌های هوشمند، تبلت‌ها و غیره می‌توانیم کارهای اوقات فراغتمان را انجام دهیم. مثلاً در شبکه‌های اجتماعی گردش کنیم. پیام بفرستیم. از اخبار و رویدادها مطلع شویم و حتی ویدئوها و برنامه‌های تلویزیونی یا مجله‌ها و روزنامه‌های مورد علاقه‌مان را دنبال کنیم. از طرف دیگر، در خانه و در اوقات فراغت هم می‌توانیم امور کاری خود را دنبال کنیم. بنابراین شاهد یک امتزاج و تداخل در این دو حیطه هستیم. پس می‌بینیم که از این طریق هم رسانه‌های جدید سبک زندگی را دستخوش تغییر کرده‌اند. اجازه دهید با ذکر مثالی این تغییرات را بیشتر توضیح دهم. ببینید در گذشته که جامعه این قدر رسانه‌ای‌شده نبود، اعضای خانواده خیلی بیشتر با هم در ارتباط بودند و از حوال هم بیشتر با خبر می‌شدند اما در حال حاضر، این ارتباطات به نوعی می‌توان گفت به حداقل رسیده است. اقوام درجه دو وسه که دیگر از احوال هم اصلاً باخبر نیستند و حتی اعضای یک خانواده هم وقتی در خانه هستند، هر یک به نحوی با این رسانه‌ها سرگرم است. یک نفر با گوشی خود کار می کند، دیگری با تبلت خود و به همین ترتیب. در واقع تنها دور هم هستند ولی همگی از لحاظ فکری در آن جمع غایب هستند. این اتفاق تحت تاثیر انقلاب ارتباطات و ظهور رسانه‌های جدید رخ داده است و به نوعی سبک زندگی مدرن به این سمت می رود. از طرف دیگر ببینید در گذشته دسته‌جمعی به سینما می‌رفتیم، به کوه می‌رفتیم و حتی شب‌نشینی‌ها و این سرزدن‌ها را داشتیم. اما رسانه‌های جدید اینگونه روابط را بسیار تضعیف کرده‌اند و موجب شده‌اند تا اوقات فراغت خود را بیشتر به صورت انفرادی بگذرانیم و با این رسانه‌ها مشغول شویم. از طرف دیگر، این مساله باعث شده تا ما در اوقات فراغت خود با جمع‌های نامجاوری ارتباط داشته باشیم و همین مساله در خیلی از موارد تنش‌زا می‌شود. چرا که وقتی شما اوقات فراغت خود را به صورت جمعی و با کسانی که آنها را می‌شناسید بگذرانید دغدغه‌های شما کمتر شده و نوعی حالت آرامش به شما دست می‌دهد. اما وقتی این اوقات را با افرادی که آنها را نمی‌شناسید می‌گذرانید، این امر می‌تواند مساله‌ساز شود. در واقع، این رسانه‌ها انتخاب‌های بیشتری به افراد برای پر کردن اوقات فراغتشان داده اما به همان میزان هم فردیت آنها را تقویت کرده و موجب تضعیف و تحلیل رفتن سبک زندگی سنتی ما شده است. - به نظر شما سبک زندگی ما در دنیای واقعی بر استفاده از رسانه‌های جدید تاثیر می‌گذارد؟ رسانه‌های جدید سبک زندگی ما را تعریف می‌کنند؟ - دنیای آن‌لاین ادامه دنیای آف‌لاین نیست. یعنی سبک زندگی ما در دنیای آن‌لاین، چیزی که رسانه‌های جدید باعث شکل‌گیری آن شده‌اند، ادامه سبک زندگی ما در دنیای آفلاین نیست. اما دنیای آن‌لاین بر دنیای آف‌لاین تاثیر گذاشته است. بسیاری از کمپین‌هایی که در دنیای آن‌لاین شکل می‌گیرند تاثیرات قوی‌ای در دنیای آف‌لاین دارند که نمونه اصلی آن را در بهار عربی می‌توانیم ببینیم. جایی که رسانه‌های اجتماعی پیشرو مبارزات شهروندان شدند. علاوه بر این، گروه‌های مختلف در شبکه‌های اجتماعی گروه‌های مختص خود را دارند و این باعث می‌شود اصولاً روابط جدیدی بین افراد به وجود بیاید و این مساله به شدت بر سبک زندگی ما در دنیای آف‌لاین اثر گذاشته است. - آقای دکتر! همه اینها آیا منجر به این می‌شود که ما بتوانیم از «سبک زندگی آن‌لاین» صحبت کنیم؟ - به نوعی می‌شود گفت که بله! ببینید فراگیر شدن رسانه‌های جدید با ویژگی‌ها و اقتضائاتشان، ارزش‌های ما را تغییر می‌دهند و ارزش‌هایی را دچار استحاله می‌کنند. برخی را حذف و برخی را هم به نظام ارزشی ما اضافه می‌کنند. این تغییر در نظام ارزشی، قطعاً سبک زندگی را دگرگون می‌کند. سبک زندگی‌ای که دیگر تنها در فضای واقعی وجود ندارد بلکه قسمت اعظم آن در دنیای آن‌لاین رخ می‌دهد و بازنمایی می‌شود. وقتی به جای سینما رفتن، به عنوان یکی از مظاهر گذران اوقات فراغت در دنیای واقعی، وقت آزاد خود را در شبکه‌های اجتماعی می‌گذرانیم یعنی این تغییر رخ داده است. یعنی تفریحات، علایق، ارزش‌ها و ... آن‌لاین شده است. ببینید مثلاً در حال حاضر از این رسانه‌ها و تکنولوژی‌ها به عنوان رکن پنجم دموکراسی نام برده می‌شود و این، تغییر در ارزش‌ها و فرآیندهای جامعه را نشان می‌دهد که ربط مستقیمی با سبک زندگی دارد. - تفاوت نحوه تاثیرگذاری رسانه‌های سنتی بر سبک زندگی با رسانه‌های جدید در چیست؟ - در حوزه اثرگذاری رسانه‌های سنتی سه پارایم اصلی داریم؛ تاثیرات مستقیم، تاثیرات محدود و تاثیرات قدرتمند. در حال حاضر، این سه پارادیم در حیطه رسانه‌های جدید کارآیی ندارند زیرا در فضای رسانه‌ای جدید باوجود سازمان‌های بزرگ رسانه‌ای که عده‌ای در آنها برای مخاطب تصمیم می‌گرفتند و نسخه می‌پیچیدند سروکار نداریم و هر روز بیشتر از آنها فاصله می‌گیریم و تاثیرگذاری رسانه‌های جدید بیشتر است چرا که با زندگی افراد عجین می‌شوند و استفاده از آنها بسیار راحت است و هنگام استفاده از آنها نیاز نیست بقیه امور تعطیل شود. از سوی دیگر، تولیدکنندگان محتوای این رسانه‌ها خود مردم و کاربران هستند و به همین دلیل کاربر بیشتر به آنها اعتماد می‌کند. این مساله نتیجه دیگری نیز دارد. در حال حاضر، با استفاده از رسانه‌های جدید خود مردم سبک زندگی را تعریف می‌کنند و این خلاف آن چیزی است که در گذشته وجود داشت و افرادی خاص یا سازمان‌هایی بزرگ تصمیم می‌گرفتند که سبک زندگی مردم چگونه باشد. این هم به این دلیل است که در واقع رسانه‌های جدید تنها ظرف هستند و محتوای آن را مردم تعیین می‌کنند. - آقای دکتر، جنبه‌های منفی تاثیرگذاری این رسانه‌ها بر سبک زندگی چیست؟ - در حالت کلی دو نوع فراغت داریم: فراغت فعال و منفعل. فراغت فعال یعنی شما در اوقات فراغتت کاری را انجام بدهی که در آن فعالیت فیزیکی داشته باشی اما در فراغت منفعل این حالت وجود ندارد. رسانه‌های جدید باعث شده‌اند که اوقات فراغت ما از سمت فراغت فعال به سمت فراغت منفعل برود. مثلاً ورزش کردن فراغت فعال است اما بازی‌های ویدیویی تنها فراغت منفعل است. رسانه‌های جدید از نظر فیزیکی افراد را کاملاً به سمت فراغت منفعل سوق داده‌اند اما در برخی موارد از نظر فکری فعالیت بیشتری از افراد طلب می‌کنند. مورد بعدی هم، منزوی شدن بیشتر افراد و کم شدن ارتباطات اجتماعی افراد در دنیای واقعی است.